काठमाडौँ - हरेक वर्ष श्रावण शुक्ल पूर्णिमाका दिन हिन्दू धर्मावलम्बीहरूले धुमधामका साथ रक्षाबन्धन मनाउने गर्छन्।
यस पर्वले धार्मिक, सांस्कृतिक, र सामाजिक पक्षलाई उजागर गर्दै आएको छ। रक्षाबन्धन केवल भाइबहिनीबीचको माया र सुरक्षाको बन्धनमात्र होइन, यसका विविध ऐतिहासिक र धार्मिक पृष्ठभूमिहरू पनि गहिराइपूर्वक निहित छन्।
धार्मिक पृष्ठभूमि
रक्षाबन्धनको थालनी प्राचीन हिन्दू धर्मशास्त्रहरूसँग जोडिएको मानिन्छ। पुराणहरूमा उल्लेख गरिएका कथाहरूका अनुसार, जब देवता र असुरबीचको युद्ध चलिरहेको थियो, त्यस समयमा इन्द्राणीले इन्द्रको रक्षा गर्न रक्षासूत्र बाँधेको उल्लेख पाइन्छ। त्यसैगरी, महाभारतको एक प्रसंग अनुसार द्रौपदीले कृष्णको औँलामा चोट लाग्दा आफ्नो सारी च्यातेका थिइन् र त्यसलाई रक्षासूत्रको रूपमा बाँधेका थिए। यसैको बदला स्वरूप, कृष्णले द्रौपदीको चीरहरणबाट रक्षा गरेका थिए।
विष्णु पुराण, भविष्योत्तर पुराण, र भागवत पुराण जस्ता ग्रन्थहरूमा पनि रक्षाबन्धनलाई भाइबहिनीबीचको पवित्र सम्बन्धको रूपमा मात्र नभएर, देवता र भक्तबीचको नाता जोड्ने अवसरका रूपमा समेत मान्यता दिइएको छ। यसलाई संरक्षणको प्रतीकको रूपमा लिइन्छ।
सांस्कृतिक महत्व
नेपालमा रक्षाबन्धनलाई विशेष रूपमा जनै पूर्णिमा पनि भनिन्छ। यस दिन हिन्दू धर्मावलम्बीहरूले आफ्नो पुरानो जनै फेर्ने र नयाँ जनै धारण गर्ने परम्परा छ। जनैलाई धर्म, कर्म, र ज्ञानको प्रतीक मानिन्छ। यो दिन ब्राह्मणहरूले मन्त्र पाठ गर्दै जनै फेर्दछन् र रक्षासूत्र बाँध्छन्। विशेष गरेर काठमाडौँ उपत्यकाका नेवार समुदायमा पनि यस पर्वलाई महत्त्वपूर्ण रूपमा मनाइन्छ। उपत्यकाका नेवार समुदायहरूले यो दिनलाई 'क्वाँटी खाने दिन' भनेर पनि मनाउने चलन छ। क्वाँटी नौ थरीका गेडागुडी मिलाएर बनाइन्छ र यो स्वास्थ्यका दृष्टिकोणले अत्यन्त पौष्टिक मानिन्छ।
नेपालमा यो पर्वले नारीहरूको सुरक्षाको प्रतीकको रूपमा पनि स्थान लिएको छ। बहिनीले दाइको नाडीमा रक्षासूत्र बाँधेर उसको दीर्घायु, समृद्धि, र सुरक्षाको कामना गर्छिन् भने दाइले बहिनीको रक्षा गर्ने वाचा गर्दछ। यसले समाजमा भाइबहिनीबीचको स्नेह, प्रेम, र जिम्मेवारीलाई प्रकट गर्छ।
समाजशास्त्रीय महत्त्व
रक्षाबन्धनले समाजमा भाइचारा, एकता, र आपसी सहयोगको भावना जगाउने कार्य गर्दछ। यो पर्वले सम्बन्धहरूलाई अझ बलियो बनाउने अवसर प्रदान गर्छ। दाइबहिनीको नाता मात्र होइन, यो पर्वले आपसमा रक्षा गर्ने भावना जो कोहीबीच जगाउन प्रेरित गर्दछ। समाजमा यस पर्वको सार्थकता अझ व्यापक छ, जसले जीवनभरको सहयोग र स्नेहको अटुट बन्धनलाई प्रतिबिम्बित गर्छ।
निष्कर्ष
रक्षाबन्धनको धार्मिक, सांस्कृतिक, र सामाजिक महत्त्वको परिप्रेक्ष्यमा यस पर्वलाई केवल एक दिनको उत्सवको रूपमा होइन, मानवीय मूल्यमान्यतासँग गाँसिएको एक अटुट धरोहरको रूपमा बुझ्नुपर्छ। प्राचीन कालदेखि चल्दै आएको यो पर्वले आज पनि समाजमा प्रेम, सुरक्षा, र विश्वासको भावना बलियो बनाउँदै आएको छ। यस पर्वले भाइबहिनी मात्र नभएर सम्पूर्ण समाजलाई एकताको सूत्रमा बाँध्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ।
